De echte oplossing van de stikstofcrisis

We hadden het al druk met klimaatverandering door broeikasgassen, nu dwingt de stikstofcrisis ons een nog groter probleem te zien. Kunstmest. We kunnen met veel minder toe als we minder dierlijk eiwit gaan produceren − en consumeren natuurlijk. Het is een omschakeling, maar het kan. Behalve de planeet redden we er ook onze eigen gezondheid mee, en we voorkomen dat honger weer toeneemt.

Harry Aiking was tot 2014 hoofddocent Sustainability & Food aan de VU, maar blijft na zijn pensioen aandacht vragen voor een probleem dat de mens en de aarde bedreigt. Op 26 september was de aftrap van zijn HOVO-cursus Voeding naar draagkracht – Hoezo dubbele bodems?

De kneep zit in kunstmest, en in de manier waarop we dierlijk eiwit zijn gaan produceren met inzet van steeds meer voedsel dat we ook zelf hadden kunnen opeten. Al onze akkerbouwgewassen, die we voor een steeds groter deel aan vee voeren, realiseren we steeds meer met kunstmest. Kunstmest is voornamelijk vastgelegde stikstof uit de lucht, wat tot 1913 alleen door bacteriën en bliksem ontstond. Zo was er maar mondjesmaat stikstof beschikbaar voor planten om te kunnen groeien. Nadat de eerste kunstmestfabriek opende, was het onbeperkt beschikbaar. Dat werkte de explosieve stijging van de wereldbevolking en de veestapel verder in de hand. Wij, ons vee en alle andere organismen hebben stikstof in al onze eiwitten en in ons DNA.

Soorten in zee stikken
Stikstofkunstmest maken kost heel veel (fossiele) energie. Als het eenmaal op het land is gestrooid, komt een aanzienlijk deel via het oppervlaktewater in de soortenrijke ondiepe kustwateren. Daar veroorzaakt het algenbloei. Na afsterven worden de algen opgeruimd door bacteriën. Die gebruiken daarbij alle zuurstof uit het water, waardoor al het andere leven sterft. Aiking laat een kaart zien van enorme zuurstofloze gebieden in de Golf van Mexico, waar de kunstmest van de corn belt terechtkomt: het gebied in de VS waar veel maïs wordt verbouwd. In de Oostzee is de dode zone nog groter. Omdat 80 procent van de soorten in zee in de ondiepe kustzone leeft, is dat een aderlating voor de biodiversiteit daar.

Ook de soortenrijkdom op land lijdt onder de intensieve veeteelt. Het ammoniakgas (NH3) dat ontstaat door afbraak van mest door bacteriën, betreft ook ‘reactieve’ stikstof. Dat veroorzaakt elders zure regen en zo bemesten we feitelijk onbedoeld de hele natuur. Snelgroeiende planten, die deze meststof snel kunnen opnemen, verdringen dan andere ecosystemen, zoals bossen. Alles bij elkaar desastreus voor de soortenrijkdom op het land, wat ook weer remmend werkt op een verdere groei van de voedselproductie.

‘We hebben onszelf gegijzeld met kunstmest’

Wat Aiking wil zeggen: we hebben de koolstofkringloop opgejaagd met onze uitstoot van broeikasgassen, door vleesconsumptie en de verbranding van koolstof die miljoenen jaren lag opgeslagen – olie. Daardoor warmt nu de aarde op. Maar we hebben de stikstofkringloop, die van nature vrij traag gaat, nog veel meer opgejaagd. ‘Het enige wat niet sneller gaat, helaas, is het maken van goed beleid om dit alles te stoppen.’

‘We hebben onszelf gegijzeld met kunstmest’, concludeert Aiking. Als we ermee doorgaan, sterven steeds meer soorten planten en dieren uit én warmt het klimaat rampzalig ver op. Maar als we ermee zouden stoppen, dan zou het aantal mensen weer heel snel teruglopen naar de hooguit drieënhalf miljard die kunnen bestaan op de natuurlijke stikstofkringloop.’ Dat wil ook niemand. Gelukkig kan het ook anders.

Omweg via een koe
Aiking wijst erop dat de top drie van milieuproblemen – versnelling van biodiversiteitsverlies, stikstofkringloop en koolstofkringloop die leidt tot klimaatverandering – nauw samenhangen met ons voedsel in het algemeen, en intensieve veehouderij in het bijzonder. ‘Als we ons verbouwde voedsel rechtstreeks opeten, en niet meer op zo’n grote schaal als nu de omweg laten maken via een koe, varken of kip, scheelt dat gigantisch. Diervoergewassen beslaan een derde van het wereldlandbouwareaal, ongeveer het landoppervlak van Europa. Als je daar voedselgewassen op teelt, kun je één tot twee miljard mensen extra voeden, terwijl toch de druk op soortenrijkdom en klimaat afneemt.’

Op berghellingen waar we niet bij kunnen met onze tractoren, of in drassig Nederlands grasland, kunnen alsnog koeien blijven grazen. Ook kunnen we vee voeren met reststromen uit de voedingsindustrie. ‘In Nederland gebeurt dat al voor de helft, mondiaal is het 20 procent. Vegetarisch worden hoeft dus niet, maar drastisch minderen met dierlijke producten is beter voor de aarde. En ook voor onze gezondheid.’

Het ideaal van Aiking:
> Eet 30 procent minder eiwit, gemiddeld eten we er in Nederland veel meer van dan we nodig hebben.
> Vervang nog eens 30 procent van de dierlijke eiwitten die je eet door plantaardige eiwitten uit peulvruchten en andere planten. ‘Alles wat leeft bevat eiwit. Een typische studentenmaaltijd van pizza, bier en koffie toe, bevat zowat genoeg eiwit voor een week’, grapt Aiking.
> Haal de overige 30 procent van de dierlijke eiwitten die je nu eet uit biologisch gehouden of scharreldieren, zodat dierenwelzijn ook geen issue meer is.

De vlees- en zuivelconsumptie moet terug naar het niveau van de jaren 50

Voedselprijzen stijgen, honger neemt toe
Het komt erop neer dat de vlees- en zuivelconsumptie terug moet naar het niveau van de jaren vijftig van de vorige eeuw. Momenteel leven er zo’n 7,7 miljard mensen op de aarde. Volgens de prognoses van de Verenigde Naties stevenen we af op zo’n 9,6 miljard in 2050. Die hebben ook nog eens een hogere gemiddelde levensstandaard. Volgens de VN is er in 2050 bijna dubbel zoveel vraag naar gewassen als nu.

Dus wat gebeurt er met zo’n stijgende vraag: de prijs stijgt. Adviesbureau KPMG berekende dat de voedselprijzen tot 2030 met 70 tot 90 procent kunnen stijgen. ‘Dat is al over elf jaar’, concludeert Aiking. Hij denkt dat honger de komende jaren een groot issue wordt. En niet alleen in Afrika. ‘In Groot-Brittannië gaan nu al vier miljoen mensen dagelijks met honger slapen, dat is 6% van de bevolking. Elke procent prijsverhoging jaagt wereldwijd 100 miljoen mensen extra de honger in.’ En tegelijk, zegt Aiking, betalen we eigenlijk te weinig voor voedsel. ‘Wij wentelen een hoop kosten af op het milieu en op toekomstige generaties.’

Meer efficiëntie, minder afval, maar vooral: minder vee
Hoe dan ook, om aan de verwachte vraag te voldoen, moet er de komende drie decennia in zijn totaliteit meer voedsel beschikbaar komen dan in de afgelopen tien miljoen jaar. Hoe kan dat, zonder de aarde compleet uit te putten? Er valt wel wat te winnen door meer efficiëntie en minder afval, maar minder vlees en zuivel eten, zet verreweg de meeste zoden aan de dijk. Het baart Aiking grote zorgen. ‘De politiek blijft de urgentie onderschatten. We zouden alle hens aan dek moeten hebben, maar politici zijn meer bezig met de vraag of ze wel herkozen zullen worden.’ Aiking adviseert om niet te wachten op de politiek. Begin zelf. Eet meer plantaardig, minder vlees én zuivel. ‘Dat is niet alleen duurzamer, maar nog gezonder ook.’

Wist u dat:

  • Alle katten en honden in de VS jaarlijks evenveel vlees eten als de gehele bevolking van Frankrijk?
  • Nederland een uniek land is? Driekwart van wat wij eten, komt uit het buitenland. Driekwart van wat wij produceren, is voor de export. Dat is nergens zo. Hoezo kringlooplandbouw?
  • Van alle gewervelde landdieren (op basis van het totaalgewicht) nog maar 5% in het wild leeft? 30% is mens en 65% is vee (kippen, varkens, koeien, schapen, geiten).
  • Voor het maken van een kilo dierlijk eiwit zes kilo plantaardig eiwit nodig is?
  • 43 % van alle energie die nodig is om brood van graankorrel tot in de winkel te brengen, zit in het maken van de kunstmest die gebruikt is om het graan te laten groeien?
  • Minder veeteelt niet alleen honger en destructie van het milieu vermindert, maar ook: antibioticaresistentie (80% van de antibiotica wordt aan vee gegeven), ziekten als SARS en Q-koorts, veroorzaakt door zoönosen, watertekorten op veel plaatsen ter wereld enzovoort.
  • Dit hele verhaal niet nieuw is, maar steeds niet de aandacht krijgt die het nodig heeft.
  • Nederland het eerste land is dat de stikstofkringloop op de kaart zet? Dankzij de juridische uitspraak van de Raad van State afgelopen mei loopt Nederland voorop
  • De EU een eiwitvisie heeft gepresenteerd en alle lidstaten ook een eigen plan moeten maken? De druk neemt toe, Nederland moet het plan in 2020 klaar hebben. Politiek ligt het erg gevoelig, maar eigenlijk biedt dit college uitstekende contouren voor dat plan.

Top 3 urgente milieuproblemen: klimaat pas op 3

Harry Aiking verwijst in zijn college naar onderzoek van Johan Rockström, verbonden aan de Stockholm University, over de nine planetary bounderies. Rockström bracht met medeonderzoekers de draagkracht van de aarde in kaart waar het gaat om door mensen veroorzaakte milieuproblemen. Opvallend: de uit balans geraakte stikstofkringloop ‘weegt’ bijna 3,5 keer zoveel als de ecologie aankan, terwijl klimaatverandering door broeikasgas de veiligheidsgrens met ‘slechts’ een factor 1,1 tot 1,5 overschrijdt. Met stip op nummer één staat biodiversiteitsverlies, dat ruim tien keer de draagkracht van onze planeet overschrijdt. Dat betekent: tienmaal sneller gaat dan de ecologie zich kan aanpassen. Het probleem van de afnemende biodiversiteit komt voor een groot deel, naast bijvoorbeeld het kappen van regenwoud, doordat de mens de stikstofcyclus heeft aangejaagd. Dat we zo veel aandacht geven aan de opwarming van de aarde is mooi, maar de stikstofcrisis is urgenter.

Dit artikel is onderdeel van mijn verslag van de cursus Voeding naar draagkracht – hoezo dubbele bodems? bij HOVO Amsterdam aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het volgende artikel in de serie: Voor 20 euro per week eet je gezond en duurzaam. De hele serie is te lezen via de Magazine-pagina op mijn website.

1 gedachte over “De echte oplossing van de stikstofcrisis”

Plaats een reactie